Μύρος Μαραγκάκης
Ο Μύρος Μαραγκάκης, επίτιμος πρόεδρος της Ένωσης Κρητών Ελευσίνας, θυμάται τα όσα έζησε σαν εργάτης στον Λαβύρινθο την Κατοχή, όταν οι Γερμανοί μετέφεραν τόνους πυρομαχικών μέσα στο σπήλαιο.
“Διάβασα στην εφημερίδα “ΚΡΗΤΙΚΑ ΕΠΙΚΑΙΡΑ” ένα δημοσίευμα σχετικά με τον Λαβύρινθο Μεσαράς. Επειδή και στο παρελθόν έχω διαβάσει σε διάφορα έντυπα πολλά δημοσιεύματα, που αρκετά από αυτά είναι τελείως ανακριβή, θέλω να καταθέσω την προσωπική μου εμπειρία, ως ένας από τους ελάχιστους ίσως ακόμα επιζώντες Μεσαρίτες εργάτες, που δούλεψαν την Κατοχή πάνω από ένα χρόνο για το άδειασμα του Λαβύρινθου από τα μπάζα.
Ως γνωστόν την Κατοχή οι Γερμανοί είχαν επιβάλει στην Κρήτη σε περιοχές, που εκτελούσαν έργα, όλοι οι άντρες της ευρύτερης περιοχής από 16 έως 60 χρόνων – ήταν υποχρεωτικό – ο καθένας να δουλεύει 10 μέρες κάθε μήνα σε αυτά τα έργα χωρίς αμοιβή και χωρίς φαγητό. Τυχόν απουσία σήμαινε στρατοδικείο και εκτέλεση.
Με αυτή την χιτλερική διαταγή είχαν φτιάξει το Αεροδρόμιο Τυμπακίου, τον δρόμο από Κόκκινο Πύργο – Αγία Γαλήνη – Μέλαμπες, πολλά πολυβολεία, πυροβολεία, καταφύγια και άλλα οχυρωματικά έργα. Με την ίδια διαταγή έγινε και το άδειασμα του Λαβύρινθου από τα μπάζα.
Οι Γερμανοί μόλις τελείωσε το Αεροδρόμιο Τυμπακίου όλους τους εργάτες, που είμαστε από τα γύρω χωριά σε ακτίνα 15 χιλιόμετρα από τον Λαβύρινθο, μας μετέφεραν εκεί για να τον αδειάσουμε από τα μπάζα. Είμαστε μερικές εκατοντάδες εργάτες. Ήμουν ανάμεσα στους πρώτους, που μας πήγαν εκεί για δουλειά. Ξεκινήσαμε από το Καστέλι με κασμάδες, φτυάρια και λοστούς και φτιάξαμε δρόμο για αυτοκίνητα από το Καστέλι μέχρι την είσοδο του Λαβύρινθου, στην πλαγιά του βουνού.
Η μοναδική τότε είσοδος του Λαβύρινθου ήταν μια μικρή τρύπα, περίπου 80 εκατοστά ύψος και περίπου άλλο τόσο πλάτος και έπρεπε να συρθείς με την κοιλιά, σχεδόν 15 μέτρα, για να φτάσεις στο σημείο που άρχιζαν οι κανονικοί διάδρομοι του Λαβύρινθου.
Ίσως από την πάροδο των αιώνων είχαν γίνει κατολισθήσεις στην πλαγιά του βουνού και είχε μείνει μόνο αυτή η τρύπα. Την ύπαρξη της τρύπας την γνωρίζαμε όλοι οι κάτοικοι των γύρω χωριών αλλά κανείς δεν τολμούσε να μπει μέσα. Έμπαιναν μόνον δύο τολμηροί ηλικιωμένοι κάτοικοι του Ρουφά και ένας από το Καστέλι. Αυτούς τους χρησιμοποιούσαν προπολεμικά οι ελάχιστοι αρχαιολόγοι τουρίστες για να τους ξεναγήσουν μέσα στον Λαβύρινθο δίνοντάς τους μια μικρή αμοιβή. Αυτούς τους ξεναγούς χρησιμοποίησαν και οι Γερμανοί, όταν μας πήγαν εκεί να δουλέψουμε και ακολουθώντας αυτούς μπήκαμε, εργάτες και Γερμανοί, την πρώτη φορά μέσα.
Οι Γερμανοί μας έβαλαν και σκάψαμε την πλαγιά του βουνού, μέχρι που φτάσαμε στους κανονικούς διαδρόμους. Στην συνέχεια έφεραν μια ηλεκτρογεννήτρια και έβαλαν φώτα στον κεντρικό διάδρομο και σε μερικούς παραδιάδρομους.
Όταν μπήκαν τα φώτα διαπιστώσαμε, ότι εκτός από τον κεντρικό διάδρομο, όλοι οι παραδιάδρομοι ήταν μέχρι τη μέση γεμάτοι χαλίκια, μπάζα, μικρές πέτρες και άχρηστους ογκόλιθους. Πρέπει να ήταν υπολείμματα λατόμευσης και τα χαλίκια και οι άχρηστοι ογκόλιθοι.
Ως φαίνεται οι Μινωίτες, όταν έκοβαν να πάρουν ογκόλιθους, τα υπολείμματα τα απόθεταν σε παράπλευρους διαδρόμους, που είχαν ανοίξει παίρνοντας τους ογκόλιθους. Όμως μιλάμε για δεκάδες χιλιάδες κυβικά μπάζα. Στην αρχή τα κουβαλούσαμε με καροτσάκια ως την έξοδο και τα αδειάζαμε στην πλαγιά του βουνού, μέχρι που φτάσαμε σε βάθος, περίπου 200 μέτρα. Μετά οι Γερμανοί έφεραν και τοποθετήσαμε ράγες και βαγωνάκια από αυτά που χρησιμοποιούν στα μεταλλεία. Τα βαγωνάκια χωρούσαν κάπου ένα κυβικό μπάζα το καθένα. Σε κάθε 4 εργάτες έδιναν ένα βαγωνάκι, το οποίο γεμίζαμε και σπρώχνοντάς το με τα χέρια, το βγάζαμε έξω και το αδειάζαμε στην πλαγιά.
Η δυσκολία ήταν, ότι ο κεντρικός διάδρομος είχε κλήση προς το εσωτερικό του Λαβύρινθου και στον ανήφορο το βαγωνάκι φορτωμένο ήταν σχεδόν 2 τόνους και ήθελε πολύ ζόρι, ώσπου να φτάσει στην έξοδο και αλίμονο σε αυτούς που δεν το γέμιζαν μέχρι πάνω. Έπεφτε βουρδουλιά με καλώδιο από τον Γερμαναρά, που έσκιζε κρέας και παντελόνι μαζί. Από τα μπάζα που βγάζαμε είχε δημιουργηθεί στην πλαγιά του βουνού μια πλατεία περίπου 10 στρέμματα.
Το άδειασμα συνεχίστηκε περίπου ένα χρόνο. Θα είχαμε φτάσει σχεδόν 800 μέτρα βάθος, χωρίς τους δεκάδες παραδιάδρομους, τις μεγάλες αίθουσες και άλλες στοές.
Τότε οι Γερμανοί άρχισαν να κουβαλούν πυρομαχικά, κυρίως μέσα σε κιβώτια. Έμπαιναν τα αυτοκίνητα μέσα και τα ξεφόρτωναν στους αδειασμένους παραδιάδρομους. Τα έκαναν ντάνες. Από τα αυτοκίνητα, που βλέπαμε, πρέπει να είχαν κουβαλήσει μερικές εκατοντάδες τόνους πυρομαχικά. Κανείς δεν ήξερε ακριβώς γιατί δεν μας επέπρεπαν να πλησιάζουμε τα πυρομαχικά. Ωστόσο σε μια από τις πολλές διακλαδώσεις, όταν φτάσαμε στο τέρμα της χτυπούσαμε με την βαριά και σπάγαμε κάτι άχρηστους ογκόλιθους. Οι χτύποι ακούστηκαν απ’ έξω. Τότε οι Γερμανοί μας έβαλαν και σκάψαμε και βρήκαμε αυτόν τον παραδιάδρομο. Έτσι δημιουργήθηκε μια δεύτερη είσοδος του Λαβύρινθου, σε απόσταση περίπου 150 μέτρων, από την ως τότε υπάρχουσα μοναδική είσοδο.
Πρέπει να αναφέρω, ότι εκτός από τον κεντρικό διάδρομο και τις διακλαδώσεις που είχαμε αδειάσει από τα μπάζα, ο Λαβύρινθος είχε ακόμα πολύ βάθος και πολλούς παραδιάδρομους. Μια μέρα ήρθαν δυο Γερμανοί με πολιτικά, είπαν, ότι ήταν αρχαιολόγοι. Κρατούσαν δύο λάμπες θυέλλης, ένα κουτί μπογιά και ένα πινέλο. Πήραν 5 νεαρούς εργάτες από εμάς. Ήθελαν, λέει, να εξερευνήσουν το βάθος του Λαβύρινθου. Μας έδωσαν τις λάμπες και προχωρήσαμε. Αυτοί έβαζαν σημάδια με τη μπογιά.
Υπολογίζω, ότι από την είσοδο μέχρι εκεί που φτάσαμε πρέπει να ήταν γύρω στα 1500 μέτρα. Όμως επειδή ο κεντρικός διάδρομος και όλοι οι παραδιάδρομοι ήταν ζικ – ζακ μπορεί σε ευθεία γραμμή να ήταν λιγότερο από 1000 μέτρα.
Στην διαδρομή αυτή σε δυο σημεία είδαμε να τρέχει νερό από την οροφή, όσο ένας πολύ χοντρός σπάγκος. Το πρώτο νερό χανότανε στο δάπεδο. Στο δεύτερο νερό υπήρχε στο δάπεδο μια λιμνούλα περίπου 4 τετραγωνικά με βάθος από 5 μέχρι 15 πόντους. Γύρω από τη λιμνούλα ήταν φυτρωμένα καλάμια, κάπου δύο μέτρα ύψος και τα φύλλα τους ήταν λευκά, κατάλευκα.
Ακόμα σε αυτή τη διαδρομή σε δύο σημεία υπήρχαν κατολισθήσεις από τις οποίες περάσαμε με μεγάλη δυσκολία. Από το δεύτερο νερό προχωρήσαμε ακόμα κάπου 50 μέτρα. Εκεί συναντήσαμε μια μεγάλη αίθουσα και σταματήσαμε. Στο δάπεδο της αίθουσας υπήρχαν τρεις σωροί κοπριάς, όσο είναι ένα κοφίνι ανάποδα. Κοιτάζαμε στην οροφή της αίθουσας και είδαμε χιλιάδες νυχτερίδες να κρέμονται σαν σταφύλια, κρατώντας η μία την άλλη και κάτω από κάθε μπάλα νυχτερίδες ήταν ένας σωρός κοπριά.
Μας ήταν άγνωστο από πού μπαινόβγαιναν οι νυχτερίδες σε αυτό το βάθος. Πιθανόν να υπήρχε σε άλλο άγνωστο σημείο κάποια τρύπα και μπαινόβγαιναν από εκεί. Ακόμα παρατήρησαν οι αρχαιολόγοι, ότι όταν κάπνιζαν ένα ελαφρό ρεύμα έπαιρνε τον καπνό προς το βάθος του Λαβύρινθου. Γι’ αυτό και παρά το μεγάλο βάθος δεν αισθανόσουν ούτε υγρασία, ούτε μυρωδιά μούχλας, ούτε και έλλειψη οξυγόνου. Αυτό που μας εντυπωσίαζε όλους τους εργάτες και αναρωτηθήκαμε πολλές φορές με τι είδους εργαλεία έκοβαν οι Μινωίτες αυτές τις πέτρες και με ποιο τρόπο τις έκοβαν από την πίσω πλευρά, γιατί είχαμε βρει ογκόλιθους σε τέρματα παραδιαδρόμων, που ήταν κομμένοι από πάνω, από κάτω, από τα πλάγια και από πίσω με πλάτος εγκοπής περίπου 4 εκατοστά κάθε κοπή. Όλες οι κοπές κάθετες πλάγιες και οριζόντιες ήταν σχεδόν λείες και ορθογώνιες. Κάθε ογκόλιθος ήταν από ένα έως δύο μέτρα μήκος, περίπου 80 εκατοστά ύψος και κάπου ένα μέτρο πλάτος.
Και ενώ ήταν κομμένοι από όλες τις πλευρές τελείως, ήταν άκοποι μόνο στις 4 γωνίες, στη βάση τους σε μέγεθος μιας παλάμης σε κάθε γωνιά.
Και απορούσαμε πως αποσπούσαν από αυτή τη θέση τον ογκόλιθο και με τι μέσο τον μετέφεραν αφού μερικοί πρέπει να ζύγιζαν πάνω από δύο τόνους. Ακόμα πως κατέβαζαν αυτούς που έκοβαν ψηλά στις οροφές των παραδιαδρόμων και πως τους κατέβαζαν από την πλευρά του βουνού στο ίσωμα.
Θα πρέπει να είχαν ένα είδος ισχυρού περονοφόρου. Ακόμα πρέπει να αναφέρω, ότι ο κεντρικός διάδρομος και όλοι οι παραδιάδρομοι είχαν σχεδόν το ίδιο ύψος και το ίδιο πλάτος. Γι’ αυτό χανόσουν εύκολα αν δεν παρατηρούσες το διαφορετικό χρώμα των φώτων που είχε ο κεντρικός από τους παραδιάδρομους. Όταν πρωτομπήκαμε να δουλέψουμε βρήκαμε πάνω στα χαλίκια αρκετούς σκελετούς ζώων, όπως από λαγούς, σκύλους, κατσίκες, ενός χοίρου και δύο ανθρώπινους. Τους ανθρώπινους σκελετούς ήρθαν Γερμανοί αρχαιολόγοι και τους πήραν.
Το μεγάλo έγκλημα το διέπραξαν οι Γερμανοί, όταν αποχωρούσαν από τη Μεσαρά. Ξεφόρτωσαν από ένα φορτηγό δυναμίτες σε κάθε είσοδο του Λαβύρινθου, τους πυροδότησαν από μακριά με ηλεκτρικό καλώδιο, η έκρηξη ταρακούνησε όλη τη Μεσαρά και γκρέμισε μεγάλο τμήμα της πλαγιάς που ήτανε οι είσοδοι του σπηλαίου. Εγώ πιστεύω, ότι αν τα πυρομαχικά δεν είχαν αποσυρθεί, έχουν καταπλακωθεί, πολλοί διάδρομοι θα έχουν καταρρεύσει και θα είναι δύσκολο να ξαναβρεθούν, τόσο ο κεντρικός, όσο και οι παραδιάδρομοι που μερικοί από αυτούς είχαν μήκος πάνω από 200 μέτρα και ήταν δεκάδες.
Ακόμη πιστεύω ότι στα αρχεία του Γερμανικού Στρατού πρέπει να υπάρχουν σχεδιαγράμματα του Λαβύρινθου, γιατί εγώ είχα δει που μετρούσαν και σχεδίαζαν. Ακόμα πρέπει να υπάρχουν στοιχεία για τις ποσότητες των πυρομαχικών που είχαν παραμείνει μέσα και φωτογραφίες.
Πρoτείνω: Αν η Ελλάδα ως Ψωροκώσταινα δεν μπορεί ή δεν θέλει, έχουν υποχρέωση όλοι οι δήμοι της Μεσαράς από κοινού να καταφύγουν στο Διεθνές Δικαστήριο, να υποχρεώσουν την Γερμανία να καθαρίσει τον Λαβύρινθο από τα πυρομαχικά της, να αποκαταστήσει τις βλάβες που προκάλεσαν οι εκρήξεις, να διανοίξει και να υποστυλώσει τους διαδρόμους και να παραδώσει τον Λαβύρινθο στην Παγκόσμια Κοινωνία στην οποία ανήκει ως ιστορικό μνημείο.
Υ.Γ. Ακόμα δεν μπορώ να εξηγήσω πως ήξεραν οι Μινωίτες, ότι το υπέδαφος αυτού του βουνού ήταν από συμπαγή πορόλιθο, τη γνωστή ευκολοπελέκητη πέτρα της Κρήτης, που χτίζονται αιώνες τώρα όλων των ειδών οι πετρόχτιστες οικοδομές της Κρήτης γιατί η επιφάνεια του βουνού είναι από παχύ στρώμα χώματος, που πάνω τους καλλιεργούνται εκατοντάδες χρόνια τώρα όλων των ειδών καρποφόρα δέντρα, αμπέλια κλ.π.”
Ελευσίνα 7-6-2011
Μύρωνας Μ. Μαραγκάκης
